Persbericht

Mysterieuze donkere vlek op Neptunus voor het eerst gedetecteerd vanaf de aarde

24 augustus 2023

Met behulp van ESO’s Very Large Telescope (VLT) hebben sterrenkundigen een grote donkere vlek waargenomen in de atmosfeer van Neptunus, met daarnaast een onvermoede kleinere heldere vlek. Het is voor het eerst dat er een donkere vlek op de planeet is waargenomen met een telescoop op aarde. Deze nu en dan verschijnende structuren in de blauwe atmosfeer van Neptunus stellen astronomen voor een raadsel, maar de nieuwe resultaten geven meer inzicht in hun aard en oorsprong.

In de atmosferen van reuzenplaneten zijn vaak grote vlekken te zien. De beroemdste is de Grote Rode Vlek van Jupiter. Op Neptunus werd in 1989 voor het eerst een donkere vlek waargenomen door NASA-ruimtesonde Voyager 2, maar die verdween een paar jaar later weer. ‘Sinds die eerste ontdekking van een donkere vlek heb ik me altijd afgevraagd wat deze kortstondige en ongrijpbare donkere kenmerken nu eigenlijk zijn,’ zegt Patrick Irwin, professor aan de Universiteit van Oxford (VK) en hoofdonderzoeker van de studie die vandaag in Nature Astronomy is gepubliceerd. 

Irwin en zijn team hebben gegevens van ESO’s VLT gebruikt om uit te sluiten dat donkere vlekken worden veroorzaakt door een ‘opklaring’ in het wolkendek. De nieuwe waarnemingen geven aan dat ze in plaats daarvan waarschijnlijk het gevolg zijn van een diepe, donker wordende laag van aerosolen onder de meest in het oog springende damplaag, waar vermenging van ijs en damp plaatsvindt. 

Het was niet eenvoudig om tot deze conclusie te komen, omdat er lang niet altijd donkere vlekken te zien zijn in de atmosfeer van Neptunus en astronomen nooit eerder de kans kregen om ze gedetailleerd te onderzoeken. Daar kwam verandering in toen de Hubble-ruimtetelescoop van NASA en ESA diverse donkere vlekken in de atmosfeer van Neptunus had ontdekt, waaronder een op het noordelijk halfrond van de planeet die in 2018 voor het eerst werd opgemerkt. Irwin en zijn team gingen meteen aan de slag om deze vlek vanaf de grond te bestuderen – met een instrument dat bij uitstek geschikt is voor deze uitdagende waarnemingen.

Met behulp van de Multi Unit Spectroscopic Explorer (MUSE) van de VLT waren de onderzoekers in staat om het weerkaatste zonlicht van Neptunus en zijn vlek op te splitsen in hun samenstellende kleuren, oftewel golflengten, en een 3D-spectrum te verkrijgen [1]. Dit betekende dat ze de vlek gedetailleerder konden bestuderen dan voorheen mogelijk was. ‘Ik vind het geweldig dat ik niet alleen voor het eerst een donkere vlek vanaf de grond heb kunnen waarnemen, maar dat ik ook voor het eerst een reflectiespectrum van zo'n vlek heb kunnen vastleggen,’ zegt Irwin.

Omdat je op verschillende golflengten in feite verschillende diepten in de atmosfeer van Neptunus ‘aftast’, konden de astronomen met dit spectrum nauwkeuriger bepalen op welke hoogte de donkere vlek zich in de atmosfeer van de planeet bevindt. Het spectrum gaf ook informatie over de chemische samenstelling van de verschillende lagen van de atmosfeer, wat weer aanwijzingen opleverde over waarom de vlek donker leek.

De waarnemingen leverden ook een verrassing op. ‘Al doende ontdekten we een zeldzame diepe, heldere wolk die nog nooit eerder was opgemerkt, zelfs niet vanuit de ruimte,’ zegt Michael Wong, mede-auteur van de studie en onderzoeker aan de Universiteit van Californië te Berkeley (VS). Dit zeldzame type wolk verscheen als een heldere vlek direct naast de grotere donkere hoofdvlek. De VLT-gegevens lieten zien dat de nieuwe ‘diepe heldere wolk’ zich op hetzelfde niveau in de atmosfeer bevond als de donkere hoofdvlek. Dit betekent dat deze structuur compleet verschilt van de kleine ‘begeleidende’ wolken van methaan-ijs op grote hoogte die eerder zijn waargenomen.

Met behulp van ESO’s VLT kunnen astronomen dit soort vlekken nu dus vanaf de aarde bestuderen. ‘Dit is een enorme sprong vooruit. Eerst konden we deze vlekken alleen waarnemen door er een ruimtesonde naartoe te sturen, zoals Voyager. Toen kregen we de mogelijkheid om ze op afstand waar te nemen met Hubble. En nu is de technologie zo geavanceerd dat we dit vanaf de grond kunnen doen,’ concludeert Wong, om daar gekscherend aan toe te voegen: ‘Dit zou mij als Hubble-waarnemer overbodig kunnen maken!’

Noten

MUSE is een 3D-spectrograaf waarmee astronomen een astronomisch object, zoals Neptunus, in zijn geheel kunnen waarnemen. Op elke pixel meet het instrument de intensiteit van het licht als functie van de kleur of golflengte. De resulterende gegevens vormen een 3D-reeks waarin elke pixel van het beeld een volledig lichtspectrum is voorzien. In totaal meet MUSE meer dan 3500 kleuren. Het instrument is ontworpen om gebruik te maken van adaptieve optiek, die het effect van turbulenties in de aardatmosfeer tegengaat, wat in scherpere opnamen resulteert. Zonder deze combinatie van eigenschappen zou het niet mogelijk zijn geweest om een donkere vlek van Neptunus vanaf de grond te bestuderen.

Meer informatie

De resultaten van dit onderzoek zijn te vinden in een artikel met de titel Cloud structure of dark spots and storms in Neptune’s atmosphere’, dat in Nature Astronomy verschijnt (doi: 10.1038/s41550-023-02047-0).

Het onderzoeksteam bestaat uit Patrick G.J. Irwin (Universiteit van Oxford, VK [Oxford]), Jack Dobinson (Oxford), Arjuna James (Oxford), Michael H. Wong (Universiteit van Californië, VS [Berkeley]), Leigh N. Fletcher (Universiteit van Leicester, VK [Leicester]), Michael T. Roman (Leicester), Nicholas A. Teanby (Universiteit van Bristol, VK), Daniel Toledo (Instituto Nacional de Técnica Aeroespacial, Spanje), Glenn S. Orton (Jet Propulsion Laboratory, VS), Santiago Pérez-Hoyos (Universiteit van Baskenland, Spanje [UPV/EHU]), Agustin Sánchez Lavega (UPV/EHU), Lawrence Sromovsky (Universiteit van Wisconsin, VS), Amy Simon (Solar System Exploration Division, NASA Goddard Space Flight Center, VS), Raúl Morales-Juberias (New Mexico Institute of Technology, VS), Imke de Pater (Berkeley) en Statia L. Cook (Columbia Universiteit, VS).

De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) stelt wetenschappers van over de hele wereld in staat om de geheimen van het heelal te ontdekken, ten bate van iedereen. Wij ontwerpen, bouwen en exploiteren observatoria van wereldklasse die door astronomen worden gebruikt om spannende vragen te beantwoorden en de fascinatie voor astronomie te verspreiden, en bevorderen internationale samenwerking op het gebied van de astronomie. ESO, in 1962 opgericht als intergouvernementele organisatie, wordt inmiddels gedragen door 16 lidstaten (België, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Ierland, Italië, Nederland, Oostenrijk, Polen, Portugal, Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland) en door het gastland Chili, met Australië als strategische partner. Het hoofdkwartier van de ESO en haar bezoekerscentrum en planetarium, de ESO Supernova, zijn gevestigd nabij München in Duitsland, maar onze telescopen staan opgesteld in de Chileense Atacama-woestijn – een prachtige plek met unieke omstandigheden voor het doen van hemelwaarnemingen. ESO exploiteert drie waarnemingslocaties: La Silla, Paranal en Chajnantor. Op Paranal staan ESO’s Very Large Telescope en Very Large Telescope Interferometer, evenals surveytelescopen zoals VISTA. Ook zal ESO op Paranal de Cherenkov Telescope Array South huisvesten en exploiteren – ’s werelds grootste en gevoeligste observatorium van gammastraling. Samen met internationale partners beheert ESO APEX en ALMA op Chajnantor, twee faciliteiten die de hemel waarnemen in het millimeter- en submillimetergebied. Op Cerro Armazones, nabij Paranal, bouwen wij ‘het grootste oog ter wereld’ – ESO’s Extremely Large Telescope. Vanuit onze kantoren in Santiago, Chili, ondersteunen wij onze activiteiten in het gastland en werken wij samen met Chileense partners en de Chileense samenleving.

Links

•          Onderzoeksartikel

•          Foto’s van de VLT

•          Voor journalisten: abonneer je op persberichten in je eigen taal

•          Voor wetenschappers: heb je een verhaal? Promoot je onderzoek!

Contact

Patrick Irwin
Department of Physics, University of Oxford
Oxford, UK
Tel: +44 1865 272083
E-mail: patrick.irwin@physics.ox.ac.uk

Michael H. Wong
Center for Integrative Planetary Science, University of California at Berkeley
Berkeley, California, USA
Tel: +1 510 224 3411
E-mail: mikewong@astro.berkeley.edu

Bárbara Ferreira
ESO Media Manager
Garching bei München, Germany
Tel: +49 89 3200 6670
Mob: +49 151 241 664 00
E-mail: press@eso.org

Marieke Baan (press contact Nederland)
ESO Science Outreach Network and NOVA Informatie Centrum
Tel: +31(0)20-5257480
Email: eson-netherlands@eso.org

Connect with ESO on social media

Dit is een vertaling van ESO-persbericht eso2314.